بیابان‌ها و کویرها

کویرها و بیابانهای ایران در سایت کویره و بیابانهای ایران به 5 قسمت تقسیم شده اند. هر بخش شامل اطلاعات دقیقی از نقاط مختلف کویری و بیابانی ایران می باشد که مورد تفکیک قرار گرفته اند. در ذیل به اختصار به این مناطق اشاره می شود :

کویر مرکزی از شمال به سلسله جبال البرز شرقی و کوه های بینالود از شرق به شهر عشق آباد و ازبک کوه  , از غرب به کویر کوچک و از جنوب به کویر لوت و کویرهای اطراف یزد و خور  محدود می شود .

کویر کوچک (کویر مسیله ) از شمال به کوههای البرز شرقی و مرکزی , از جنوب به کویر ریگ جن  , از غرب به کوههای مرکزی ایران و سلسله جبال کرکس و از غرب به کویر بزرگ محدود می شود . این کویر در بر گیرنده کویرهای مرنجاب , بند ریگ , دره نخجیر , کویر سمنان و دریاچه نمک آران , حوض سلطان و کوههایی همچون سیاه کوه , سفیدآب , کوه طلحه , کوه دم و کوه یخاب می باشد .

کویر ریگ جن حد فاصل کویر کوچک و کویرهای طبس و یزد می باشد . این کویر به علت دارا بودن مناطق وسیع باتلاقی , تپه های شنی بلند و ریگزارهای وسیع جزو صعب العبور ترین مناطق جهان می باشد که تا کنون عده محدودی از آن عبور کرده اند . کوه ملا هادی در این کویر قرار دارد .

مناطق کویری طبس و یزد جزو دیگر مناطق کویری ایران می باشند که حد فاصلی بین کویر لوت و کویر بزرگ محسوب می شوند .باتلاق گاوخونی در این منطقه واقع شده است .

کویر لوت یکی از صعب العبورترین نقاط جهان است . در قسمتهایی از این کویر هیچ موجود زنده ای حتی باکتری هم وجود ندارد . بنا بر گفتهبعضی از کارشناسان (دکتر پرویز کردوانی) گرمترین نقطه کره زمین در این منطقه قرار دارد . شهر کلوت ها در حاشیه غربی این کویر قرار گرفته است . این شهر خیالی حاصل فرسایش شدید زمین در اثر وزش باد می باشد که از دور شباهت زیادی به یک شهر بزرگ دارد .

بیابان آبی به موجب طبقه‌بندی‌های اقلیمی، بیش از 47 درصد از خشکیهای زمین را سرزمینهای فراخشک، خشک، نیمه‌خشک و نیمه‌مرطوب خشک تشکیل می‌دهند که همة آنها را به اجمال «سرزمینهای خشک» و در بیان عامه، برحسب خاستگاه گوینده، تمام یا بعضی از آنها را «بیابان» می‌نامند؛ البته از نظر اقلیم‌شناسان تنها سرزمینهای خیلی خشک، بیابانهای واقعی هستند. چنین است که بیابانهای اقلیمی با اشغال قریب به نیمی از مساحت خشکیهای زمین، وسیعترین زیست اقلیم جهان محسوب می‌شوند و انواع مختلف بیابان در سراسر کره خاک، بدون محدودیت عرض جغرافیایی، ارتفاع و فاصله از دریا استقرار یافته‌اند. ویژگی اخیر سبب شده تا در ارایة یک تعریف جامع برای بیابان از مفاهیم کلی و عموماً غیرکمی استفاده ‌شود. نظیر آنچه که در فرهنگ جهانی « وبستر» آمده است: « بیابان، عرصه وسیعی است که میزان پوشش گیاهی آن تأمین‌کننده حیات بشری نیست».

ناگفته نماند که کمبود یا فقدان مطلق پوشش گیاهی، به عنوان حلقة نخست زنجیرة حیات در خشکیهای زمین می‌تواند ناشی از نامساعدبودن شرایط اقلیمی (بیابانهای اقلیمی) و یا نامساعدبودن شرایط زمین (بیابانهای خاکی) باشد، که بیابانهای نوع اخیر در آمار مذکور منظور نشده است. شایان ذکر است که تلفیقی از اقلیم و خاک، شرایط متنوعی پدید می‌آورد که سبب پیدایش طبیعی واحه‌هایی سرسبز در بیابان‌های واقعی، یا وادی‌هایی عاری از گیاه در زیست اقلیمهای جنگلی می‌شود.

- تعریف دکتر فرج ا... محمودی مجله رشد جغرافیا شماره16: در تعیین ویژگی بیابانها دو عنصر بارش ودما نقش اساسی دارد وبیابان با توجه به شرایط پیکر اقلیمی و زیستی به حالت کم آبی و خشکی که علت کاهش پوشش گیاهی ودر نتیجه حیات حیوانی است گویند . 2- دکتر محمود لاجوردی مجله رشد جغرافیا شماره 36: مناطقی که به سبب کمبود آب وخاک وپوشش گیاهی ناچیز توانایی حفاظت موثر از زمین را در برابر تخریب عوامل اتمسفری را ندارند مناطق خشک (بیابانی) گویند. 3- دکتر پرویز کردوانی کتاب مناطق خشک جلد اول صفحه 2: بعضی سعی کرده اند با توام نمودن چند ویژگی مناطق خشک را تعریف کنند و بر این اساس مناطقی را که بارندگی در آنجا کم صورت می گیرد میزان ریزشهای از تبخیر سالانه کمتر و آب قابل استفاده مجدد ومنطقه از لحاظ پوشش گیاهی فقیر و یا فاقد آن است و غیره... اما اینها هیچکدام نمی تواند یک تعریف جامع ودقیق وقانع کننده ای باشد که بر اساس آن بتوان حد ومرز مناطق خشک را به طور دقیق تعیین کرد زیرا: 1- ویژگی های مناطق خشک متنوع ومتعدد است. 2- مسائلی در راه شناخت ویژگی های اقلیمی و نیز تعیین حد ومرز مشخص مناطق خشک وجود دارد از آن جمله موارد ذیل : الف – ناچیز یا ناکافی بودن ایستگاه های هو اشناسی در مناطق خشک و در نتیجه عدم اطلاعات کافی . ب – تغییرات بسیار زیاد بارندگی در سالهای مختلف ویژگی های آب وهوایی مناطق بیابانی 1- بارندگی : ویژگی چشمگیر مناطق بیابانی کمبود فوق العاده بارندگی است که به 250 میلیمتر در سال نمی رسدو بارندگی ها اغلب پراکنده و نامنظم و رگباری وشدید است.که گاه در بعضی مناطق مثل صحرای آفریقا چند سال را بدون قطره ای باران سپری می نمایند که این موجب نابودی رستنی ها و بطور کل خاک می شود . 2- دما : بیابانهای گرم با نوسان شدید دمای روزانه که در روز حداکثر از 60 درجه سانتیگراد فراتر می رود و حداقل آن در شب به زیر صفر می رسد. ودر بیابانهای سرد با نوسانات قابل توجه دمای سالانه که برودت هوا گاه از 30- درجه سانتیگراد نیز پائین تر می رود . 3- رطوبت وتبخیر : در مناطق خشک رطوبت نسبی بسیار پائین است از 50 تا 60 درصد فراتر نمی رود و علت آن دمای زیاد و در نتیجه تبخیر شدید است. 4- باد : محسوس بودن جابجایی و حرکات آشفته توده هواها بر روی زمین به سبب اختلاف شدید دمای زمین و هوای روی آن است . نبود یا کمبود پوشش گیاهی سبب پیوستگی باد وشدت وتاثیر آن می گردد. 5- پوشش گیاهی : رستنی ها در گیرنده گونه هایی است که توانایی پذیرش شرایط اقلیمی بیابانی را داشته باشند . آنجا که شرایط اقلیمی اجازه دهد گونه هایی به صورت علف و بوته رشد کرده و بنابراین از فرسایش و تخریب سنگها جلوگیری می نمایند. جایی که خشکی هوا زیاد باشد از رستنی ها نیز اثری به جا نخواهد ماند و سنگها بدون پوشش موثر محافظ در برابر فرسایش و تخریب قرار می گیرند .

فرسایش بادی نوعی فرسایش طبیعی است که موجب تغییرات بلند مدت اما قابل توجهی بر سنگ‌ها، صخره‌ها، و کوه‌ها می‌گردد.

فرسایش بادی می‌تواند یک مشکل برای اقتصاد، کشاورزی، یا منابع طبیعی یک کشور محسوب گردد.^[1]

فرسایش سطح زمین توسط باد

فرسایش بادی به دو صورت در "روبش باد درونی " و "سایش" است. در جاهایی از سطح زمین که پوشیده از ذرات ریز و ناپیوسته و عاری از رطوبت و پوشش گیاهی است، جریان هوا می‌تواند ذرات را با خود حمل کند. باد بردگی تا رسیدن به سطح ایستایی ادامه می‌یابد. در جاهایی که زمین از ذرات ریز (لای و ماسه) و درشت (شن و قلوه سنگ) درست شده است، باد بطور انتخابی ذرات ریز را حمل می‌کند و ذرات درشت به تدریج به صورت پوشش ممتدی در می‌آیند که اصطلاحا "سنگفرش بیابان" نامیده می‌شود.

این پوشش از فرسایش بیشتر سطح زمین توسط باد و جلوگیری می‌کند. ذراتی که بوسیله باد حمل می‌شوند پس از برخورد به موانعی که بر سر راه آنها قرار دارند، موجب سایش سطح آنها می‌شوند. قطعات و تکه سنگهای پراکنده ، بیرون زدگیها و حتی موانع مصنوعی از قبیل ساختمانها، دیوارها، تیرهای برق یا تلفن ممکن است در معرض سایش بادی قرار گیرند. سایش معمولا بر اث برخورد ذراتی که نزدیک سطح زمین حرکت می‌کنند، انجام می‌گیرد.

هر چه سرعت باد بیشتر باشد ذرات را به ارتفاع زیادتری بلند می‌کند، به فاصله دورتری می‌برد و بالاخره ذرات بزرگتری را حمل می‌کند ذرات حمل شده بوسیله باد ، مخصوصا بادهای قوی ، به دو بخش بار بستری و باد مطلق تقسیم می‌شوند. بار بستری شامل ذرات درشتی است که یا در سطح زمین می‌غلتند یا به فاصله کوتاهی پرتاب می‌شوند.

رسوبات بادی

با کم شدن باد ، ذرات برجای گذارده می‌شوند این رسوبات معمولا "جور شده" (یک اندازه) هستند. بطور کلی ذرات درشت تر و در حد ماسه معمولا به شکل تپه ماسه‌ای (تلماسه) و دانه‌های ریزتر به صورت افقی (لس) ته نشین می‌شوند. رسوبات بادی را "باد رفت" هم می‌گویند.

تلماسه

در هر منطقه که باد قوی دایمی یا موقتی و ماسه وجود داشته باشد، عموما تلماسه تشکیل می‌شود. تلماسه‌ها در صحراها ، سواحل دریاها و دریاچه‌ها و حتی کناره رودخانه‌ها تشکیل می‌شوند. به این ترتیب بار بستری باد موقتی با مانعی کوچک ، مثل یک بوته گیاه یا یک سنگ ، روبرو می‌شود از حرکت باز می‌ایستد. تلماسه‌ها پس از تشکیل در محل خود ثابت می‌افتند. این عمل ضمن جابجا نمودن تلماسه باعث می‌شود که سطح عقبی تلماسه همواره شیبی تندتر از سطح جلویی (رو به باد) داشته باشد.

این زاویه تند در "زاویه قرار" نام داشته و حدود 30 تا 35 درجه متغیر است. جابجایی تلماسه گاه به 10 تا 20 متر در سال می‌رسد. بخشهای مهمی از شهرها و روستاهای حاشیه کویرهای ایران در معرض هجوم و پیشروی تلماسه‌ها قرار دارند. تلماسه‌های نیم فعال در طول سواحل و در آب و هواهای مرطوب فراوان‌اند. در این نقاط گاه تلماسه بر اثر رشد گیاهان بطور طبیعی کاملا تثبیت شده‌اند.

لس

از ته نشین شدن ذراتی که به صورت معلق و بوسیله باد حمل می‌شوند لس بوجود می‌آید. لس رسوبی است بادی که از ذرات یکنواخت ، ناپیوسته و معمولا گوشه‌دار یا نیمه گوشه‌دار تشکیل شده است. لس اصولا فاقد لایه بندی است و اندازه ذرات آن در حد لای ، همراه با کمی رس و گاهی ماسه است. جنس کانیهای موجود در لس بیشتر از کوارتز ، فلدسپات ، کلسیت ، دولومیت ، میکا و کانیهای دارای آهن و منیزیم و کانیهای رسی است. رنگ لس به علت هوازدگی شیمیایی کانیهای آهن‌دار و ایجاد اکسیدهای آهن ، معمولا زرد و قهوه‌ای است. گوشه‌دار بودن ذرات اغلب لس‌ها سبب تخلخل زیاد آنها می‌شود، تا حدی که تخلخل ممکن است به 50 درصد برسد.

گرچه لس دارای ذرات ناپیوسته و فاقد سیمان به معنی واقعی است، ولی وجود ریزتر موجب چسبندگی دانه‌ها به یکدیگر می‌شود و به همین جهت اغلب حفاریها و برشهای که در لس ایجاد می‌شود حتی تا زاویه 90 درجه نیز پایدار است. برخی از لس‌ها منشا یخچالی دارند. رسوبات لس در نقاط مختلف ایران نیز وجود دارد. قسمتهای نسبتا وسیع و پراکنده‌ای از تپه ماهورهای دانه‌های البرز در گیلان و مازندران به خصوص در گرگان و غرب کپه داغ از رسوبات لسی پوشیده شده است.

پتانسیل و قابلیت های بیابانهای ایران :

بیابان با همه خشونت ظاهری و برخلاف تصور عامه، اگر چه تولیدات گیاهی اندکی دارد ولی پتانسیل های تولیدی دیگری در خود نهفته دارد که اگر به درستی شناخته شده و مورد بهره برداری قرار گیرد در جهت مهار بیابان زایی نیز گامهای مفیدی برداشته خواهد شد. زمینه مناسب اقلیمی و تابش آفتاب در بیشتر مناطق و در اکثر فصول سال همچنین مناطق واجد پتانسیل بالای باد و قابلیت های تولید انرژی زمین گرمایی در ایران زمینه لازم و مناسبی برای استفاده و گسترش انرژیهای نو و پاک را حتی در مناطق بیابانی فراهم آورده است هرچند در راه به کارگیری انرژیهای نو نیز بعضا موانع و مشکلاتی به چشم می خورد که یکی از این موانع وجود نفت ارزان در کشور است از طرفی عدم شناخت انرژیهای نو و مجهول ماندن مزایای آن توسط مردم و مسئولین نیز، پرداختن به اینگونه انرژیها را کم اهمیت جلوه داده و مانع ایجاد زمینه دستیابی همه جانبه به این پدیده با ارزش شده است. برای رفع این موانع، بومی کردن انرژیهای نو و فرهنگ سازی در خصوص استفاده از آن باید در اولویت های اصلی برنامه ریزی کلان کشور قرار گیرد. اینک به شرح برخی از این قابلیت ها پرداخته می شود:

1- انرژی خورشیدی: گستره وسیع مناطق بیابانی برخوردار از شدت مناسب آفتاب[1] برای احداث نیروگاههای خورشیدی است. قسمت اعظم مناطق بیابانی به طور متوسط 4.5 تا 5.2 کیلو وات ساعت بر متر مربع در سطح افقی خورشید، انرژی خورشیدی دریافت می کند. از طرفی در اکثر روستا ها برای حمام و پخت و پز از سوخت فسیلی و یا هیزم استفاده می شود. برای کاستن از میزان این سوخت، می توان از انرژی خورشیدی استفاده نمود. بررسی ها نشان می دهد چنانچه چهل هزار روستا از روستاهای کشور به این سیستم مجهز شوند فقط برای گرم کردن آب مورد استفاده روستاییان، سالانه معادل یک میلیارد و دویست میلیون لیتر نفت صرفه جویی می شود که ارزش ریالی آن بالغ بر شصت میلیارد ریال است[2]. سـاده ترین و متداولترین وسیله برای تبدیل انـرژی تابشی خورشـید به گرمای مفید، استفاده از کلکتورهای تـخـت خورشـیدی می باشـد(تصویر2) که از آن می توان برای گرم کردن آب مصرفی و همچنین استفاده در تـهویه مطبوع و بالاخـره تهیه آب گرم یا هوای گرم مورد نیاز برای منازل استفاده کرد

2- شن درمانی((Sand therapy

شاید شنیده اید که در ایران چشمه های آب معدنی زیادی وجود دارد که برای برخی از دردهای مفاصل و استخوان خوب است و بسیاری از مردم برای تسکین و یا بهبود اینگونه امراض تنی به آب می زنند. اما   چینی ها که معمولا برای معالجه بسیاری از امراض متوسل به طب سنتی می شوند، در کنار طب سوزنی که مخصوص این کشور است برای درمان دردهای استخوان و مفاصل به جای متوسل شدن به انواع تراپی های روزمره از شن تراپی استفاده می کنند که در بسیاری از موارد از این طریق بهبودی حاصل شده است.

3-اکوتوریسم در بیابان

مناطق بیابانی ایران سرشار از جاذبه های توریستی و گردشگری هستند. شاید بتوان گفت اکثر شهرها و یا حتی برخی از مناطق روستایی واقع در نواحی بیابانی دارای آثار فرهنگی و یا جاذبه های تاریخی و طبیعی منحصر به فرد هستند. از یزد و کاشان و اصفهان گرفته تا کرمان و خراسان و سمنان و... که همگی در محدوده مناطق بیابانی ایران قرار گرفته اند و هریک از شهرهای این استانها ویژگیهای خاص تاریخی-فرهنگی و طبیعی خود را دارند که می توانند در جذب گردشگران داخلی و خارجی بخوبی نقش ایفا کنند. از کویرهای نمک بیابانهای مرکزی تا شهر افسانه ای کالوت های لوت و تپه های شنی اطراف هر یک از شهرها و روستاهای مناطق فوق با برنامه ریزی و مدیریت درست می توان درآمد قابل توجهی برای عمران و آبادانی مردم همان سرزمین کسب کرد که خود  راهی در جهت مهار بیابان زایی محسوب می شود. در صنعت توریسم و گردشگری، حتی گردشگری روستایی نیز به عنوان یک بخش مهم در جذب گردشگران داخلی و خارجی همواره مورد توجه کشورهایی بوده که از راه توسعه گردشگری درآمدزایی کرده‌اند چرا که هدف بعضی از گردشگران مطالعه و تحقیق درباره طبیعت منطقه و روستاها و روابط اجتماعی این قشر از مردم است. رصد ستارگان در شبهای صاف بیابان، انواع تپه های شنی و شکل های متنوع چهره مناطق بیابانی و هزاران جاذبه‌ی دیگر که وقتی کویرشناسان و بزرگان علوم زمین‌شناسی و جغرافیای طبیعی ایران با تجربه‌ی طولانی خود از آن سخن می‌گویند، آدم مات و مبهوت می ماند، می‌تواند در نوع خود سالانه هزاران گردشگر طبیعت‌دوست را روانه ایران کند. بسیاری از کشورهای آسیایی مشابه کشور ما حتی همین شیخ نشین های اطراف ما از سرزمین های شنی و سوزان خود درآمد های هنگفتی از طریق جذب گردشگران خارجی کسب می کنند بطوریکه بخش قابل توجهی از درآمدهای ملی آنها از همین راه تامین می‌شود. می توان گفت کشور چین یکی کشور هایی محسوب می شود که بخوبی و هوشمندی توانسته است در کنار جذب گردشگران از آثار تاریخی و کهن خود، آنها را به بازدید از جاذبه های بیابانی نیز ترغیب کند. این کشور به منظور کسب درآمد از طریق جلب گردشگران داخلی و خارجی در بعضی از مناطق بیابانی خود که پروژه های تثبیت شنهای روان انجام شده است و عرصه های بیابانی بصورت جنگلکاریهای وسیع و فضای سبز مناسب در آمده است با ایجاد تسهیلات و امکانات رفا هی، پارک ها وتفرج گاههای زیبائی ایجاد نموده است . همچنین عرصه هائی از تپه های شنی را بدون عملیات تثبیت در اطراف شهر ها بصورت طبیعی حفظ و نگهداری نموده و با بخدمت گرفتن کاروانهائی از شترهای دو کوهان و انواع وسایل و امکانات ورزشی و تفریحی از قبیل اسکی روی شن، کایت، اتوبوسها و کامیونهای روباز و انواع تفریحات سالم و وسایل بازی برای بچه ها و نوجوانان توجه گردشگران داخلی و خارجی را به این مناطق جلب و درآمد قابل توجهی را از این طریق عاید کشور کرده است